To Πανεπιστήμιο μέσα από τη διεθνή μου εμπειρία, του Χαρίσιου Κ. Μπουντούλα

 

Από  τη μακροχρόνια εμπειρία μου σε διάφορα πανεπιστήμια για δεκαετίες και στις  δυο πλευρές του Ατλαντικού, καθώς και από την εμπειρία μου ως μέλος του Συμβουλίου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ),  αναπτύσσω συνοπτικά πως λειτουργεί ένα «καλό»  πανεπιστήμιο.

Στο πανεπιστήμιο ενώνονται η εμπειρία του ώριμου δασκάλου με το νεανικό ενθουσιασμό και τη φαντασία του φοιτητή και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο βιβλίο του  «The Aims of Education» ο φιλόσοφος και μαθηματικός Alferd Whitehead, αυτός είναι ένας από τους κύριους σκοπούς του πανεπιστημίου. Αν δεν υπάρχει αυτή η ένωση, δεν υπάρχει λόγος να υφίσταται το πανεπιστήμιο, κυρίως από την εποχή που βγήκαν τα βιβλία και ιδιαίτερα σήμερα με τη σύγχρονη τεχνολογία, όπου τη γνώση κάποιος μπορεί να τη βρει παντού. Στο πανεπιστήμιο ο καθηγητής διδάσκει, ο μαθητής παρακολουθεί, αμφότεροι πλουτίζουν τη γνώση τους, προωθείται η γνώση με έρευνα και δημιουργείται το μέλλον όχι μόνο των μαθητών αλλά και της χώρας. Με αυτή την ένωση,  «το κράμα» θα έλεγα,  του έμπειρου δασκάλου με τον ενθουσιασμό και τη φαντασία του νεαρού φοιτητή, η μετάδοση της γνώσης, δηλαδή η διδασκαλία, είναι πιο αποτελεσματική και η προαγωγή της γνώσης, δηλαδή η έρευνα, είναι πιο παραγωγική.  Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η προαγωγή της γνώσης που προέρχεται από την έρευνα «δεν μετριέται με το στρέμμα», για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Παλαμά, δηλαδή τον αριθμό των δημοσιεύσεων, αλλά κυρίως από τη σημαντικότητα των ανακαλύψεων.

Οι εργαζόμενοι στο πανεπιστήμιο σε κάθε σχολή ή τομέα αποτελούν μια ομάδα όπου ο ένας βοηθά, εμπνέει και αλληλοσυμπληρώνει τον άλλο.  Με αυτό τον τρόπο η απόδοση του συνόλου είναι πολύ μεγαλύτερη από ότι είναι το άθροισμα της απόδοσης των μεμονωμένων ατόμων, όπως είχε επισημάνει ο Αριστοτέλης. Κάθε πανεπιστήμιο αποτελεί μια ενιαία μονάδα που έχει την ιδιαιτερότητά του και την ανεξαρτησία του. Σε κάθε πανεπιστήμιο υπάρχει προκαθορισμένο σχέδιο  για το διδακτικό και ερευνητικό πρόγραμμα, καθώς και μια μακροχρόνια στρατηγική που καθορίζεται από το ίδιο το πανεπιστήμιο. Εφόσον υπάρχουν κανόνες που καθορίζουν τη λειτουργία του πανεπιστημίου  κι εφαρμόζονται, τότε δεν θα υπάρχει κανένα πρόβλημα. Όλοι, ηγέτες της πολιτείας και του πανεπιστημίου, καθηγητές και φοιτητές, θα πρέπει να ακολουθούν αυτούς τους κανόνες. Αν κάποιος από αυτούς τους κανόνες δεν εξυπηρετεί το πανεπιστήμιο με τον καλύτερο τρόπο, τότε γίνεται αλλαγή αυτών. Κακές ιδέες καταπολεμώνται μόνο με καλύτερες ιδέες και όχι με άλλο τρόπο.Μακροχρόνιος προγραμματισμός, δηλαδή η μακροχρόνια στρατηγική του πανεπιστημίου, γίνεται από άτομα που έχουν βαθιά γνώση της εκπαίδευσης και παιδεία, με την ευρεία έννοια (ποτέ κάποιος δεν μπορεί να δώσει κάτι που δεν έχει), τοποθετούν δε το καλό του πανεπιστημίου πάνω από το καθαρά προσωπικό ή οποιοδήποτε άλλο συμφέρον.  Όλα αυτά συμβάλλουν στη δημιουργία  ενός ακαδημαϊκού περιβάλλοντος και στη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών, ώστε το πανεπιστήμιο να πετύχει την αποστολή του.

Η ποιότητα της εκπαίδευσης, ασχέτως νόμων, στο μεγαλύτερο ποσοστό εξαρτάται από την ποιότητα του δασκάλου και την ποιότητα του μαθητή. Κατά συνέπεια, η επιλογή, δημιουργία και διατήρηση καλών δασκάλων (μια μακροχρόνια και επίπονη προσπάθεια) αποτελεί πρωταρχικό μέλημα όλων των πανεπιστημίων. Στο πανεπιστήμιο διορίζονται και προάγονται μόνο όσοι έχουν τα απαραίτητα προσόντα και πάντοτε οι καλύτεροι. Μονιμότητα αποκτούν όσοι επί σειρά ετών έχουν παρουσιάσει δείγματα αριστείας. Μόνο η επιβράβευση της προσπάθειας  και η προώθηση της αριστείας θα δημιουργήσουν τον καλό δάσκαλο, ο οποίος “δημιουργεί για την αιωνιότητα” όπως είχε επισημάνει ο Henry B. Adams. Η δημιουργική ικανότητα του καλού δασκάλου είναι εμφανής σε όλα τα πανεπιστήμια.  Στο ίδιο πανεπιστήμιο υπάρχουν τμήματα που αριστεύουν και τμήματα που υπολειτουργούν. Με την αποχώρηση ενός ή δυο καλών δασκάλων τα άριστα τμήματα δυνατόν να υποβιβαστούν, ενώ αντίθετα υποβαθμισμένα τμήματα με την πρόσληψη ενός ή δυο καλών δασκάλων είναι δυνατόν να γίνουν άριστα.

Οι κανόνες για τις εκλογές καθηγητών γίνονται από τα ίδια τα πανεπιστήμια βάσει του οργανισμού τους.  Οι εκλογές είναι διαφανείς και οι επιτροπές κρίσεων προκαθορισμένες. Υπάρχει μια επιτροπή (5-6 άτομα)συνήθως σε κάθε τομέα, η οποία εκλέγεται για πέντε χρόνια από καθηγητές πρώτης βαθμίδας του τομέα (η ίδια επιτροπή θα κρίνει όλες τις εκλογές και προαγωγές του τομέα για πέντε χρόνια). Από αυτή την επιτροπή θα περάσουν όλοι όσοι προτείνονται για προαγωγή ή για νέα πρόσληψη. Οι προτάσεις αυτής της επιτροπής προωθούνται σε μια άλλη επιτροπή,  που τα μέλη της αντιπροσωπεύουν ολόκληρη τη  σχολή (25-30 καθηγητές όλων των ειδικοτήτων της σχολής),η οποία και κάνει την τελική κρίση.Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζεται πλήρης διαφάνεια. Είχα την τιμή να υπηρετήσω και στις δυο αυτές επιτροπές στην Ιατρική Σχολή του Ohio State University. Τιμητικές διακρίσεις, όπως καθηγητής της χρονιάς, διακεκριμένος καθηγητής κ.α. που προωθούν την ευγενή άμιλλα, ανταμείβουν την προσπάθεια και επιβραβεύουν την αριστεία, υπάρχουν σε όλα τα καλά πανεπιστήμια. Η αριστεία δεν είναι μίασμα, η κομματικοποίηση όμως του πανεπιστημίου είναι.

Οι φοιτητές εισάγονται ανάλογα με την ικανότητα και την κλίση κάθε υποψήφιου στη σχολή που είναι η πιο κατάλληλη για κάθε άτομο. Ο αριθμός των φοιτητών που εισάγεται σε κάθε σχολή συνήθως είναι συνάρτηση δυο παραγόντων.  Πόσους επιστήμονες χρειάζεται η χώρα στο συγκεκριμένο τομέα και το σπουδαιότερο, πόσους φοιτητές είναι σε θέση να εκπαιδεύσει επαρκώς κάθε τμήμα. Σκοπός  της εκπαίδευσης είναι ο φοιτητής να αποδώσει το μέγιστο των δυνατοτήτων του. Οι φοιτητές εκφράζουν τις ιδέες τους και τον νεανικό τους ενθουσιασμό και αναπτύσσουν τη φαντασία τους  χωρίς δογματισμούς και επιρροή πολιτικών ή άλλων οργανώσεων. Στους φοιτητές καλλιεργείται η ευγενής άμιλλα και προωθείται η αριστεία. Οι φοιτητές γνωρίζουν ότι οι καλύτεροι από αυτούς θα καταλάβουν τις καλύτερες θέσεις στο μέλλον. Έτσι ο φοιτητής συνειδητοποιεί ότι η κατάρτισή του αποτελεί ένα σπουδαίο εφόδιο για το μέλλον. Έχει καθιερωθεί  να αναγνωρίζεται ο καλύτερος φοιτητής της χρονιάς, ο καλύτερος φοιτητής σε ένα τμήμα .κ.α. Οι φοιτητές εφόσον το επιθυμούν,  έχουν τη δυνατότητα   να συμμετέχουν σε ερευνητικά προγράμματα ή/και να βοηθήσουν τον καθηγητή στη διδασκαλία. Οι φοιτητές κατά κανόνα αποφοιτούν στο διάστημα που προβλέπεται από το πρόγραμμα σπουδών. Ο όρος «αιώνιος φοιτητής»  είναι άγνωστος.

Για την προώθηση της αριστείας οι εξετάσεις,  που σε ένα μεγάλο βαθμό ελέγχουν τη γνώση του φοιτητή, κατά κανόνα είναι αδιάβλητες και κατά το δυνατόν απρόσωπες. Στις ιατρικές σχολές των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (ΗΠΑ) π.χ.,   τουλάχιστον δυο φορές κατά τη διάρκεια των σπουδών γίνονται εξετάσεις για όλες τις σχολές των ΗΠΑ με τις ίδιες ερωτήσεις. Με αυτό το τρόπο γίνεται έλεγχος όχι μόνο των φοιτητών αλλά και των σχολών, καθώς και των καθηγητών. Έτσι γίνεται γνωστό ότι το πανεπιστήμιο Α π.χ., υστερεί έναντι του Β  ή ότι κάποιο άλλο πανεπιστήμιο υστερεί ή υπερέχει σε  ένα ορισμένο μάθημα. Με αυτό τον τρόπο κάθε φορά γίνονται αναπροσαρμογές, ώστε οι σχολές που υστερούν να βελτιωθούν. Επιπλέον φοιτητές που δεν κατέχουν το θέμα ποτέ δεν θα πάρουν πτυχίο. Όλα αυτά σκοπό έχουν να προωθούν την αριστεία αλλά και να περιορίζουν την εξουσία ορισμένων καθηγητών, οι οποίοι σε ορισμένες περιπτώσεις ενδεχομένως να κάνουν κατάχρηση αυτής.

Στο ακαδημαϊκό περιβάλλον του πανεπιστημίου υπάρχει αγαστή συνεργασία μεταξύ όλων των μελών του.Ο ένας σέβεται τις απόψεις του άλλου και όλοι μαζί ακολουθούν τους κανόνες που διέπουν τη λειτουργία του πανεπιστημίου, καθώς και τις αρχές της ηθικής δεοντολογίας. Στο ακαδημαϊκό περιβάλλον του πανεπιστημίου αντικατοπτρίζεται  η νοοτροπία του πανεπιστημίου και όχι η νοοτροπία της εκάστοτε κυβέρνησης.Η εφαρμογή κανόνων, ο προγραμματισμός, η τάξη, η ύπαρξη υποχρεώσεων κι όχι μόνο δικαιωμάτων και απαιτήσεων και ο έλεγχος αυτών αποτελούν βασικά στοιχεία όχι μόνο του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, αλλά και μιας καλά οργανωμένης και ευνομούμενης κοινωνίας. Στο ακαδημαϊκό περιβάλλον προστατεύεται η περιουσία και η ευπρέπεια των χώρων  του πανεπιστημίου. Συνθήματα με γραφίτη στους τοίχους των κτιρίων και ενέργειες που παρακωλύουν την ομαλή λειτουργία του πανεπιστημίου δεν υπάρχουν και φυσικά είναι καταδικαστέα.  Ένα τέτοιου είδους περιβάλλον εμπνέει στο φοιτητή την έννοια του καθήκοντος που πρέπει να έχει προς το συνάνθρωπο, το πανεπιστήμιο αλλά και την κοινωνία. Ανάρμοστη συμπεριφορά σε ένα τέτοιο περιβάλλον  δεν είναι ανεκτή και φοιτητές που συμπεριφέρονται απρεπώς δεν είναι δυνατόν να απολαμβάνουν τα προνόμια του φοιτητή ατιμώρητοι και γι΄αυτό παραπέμπονται στην επιτροπή ηθικής δεοντολογίας του πανεπιστημίουή/και στη δικαιοσύνη αν έχουν διαπράξει ποινικά αδικήματα. Το ίδιο ισχύει και για τους καθηγητές.   «Academic misconduct» ποτέ δεν είναι ανεκτό. Μέσα σ’αυτό το περιβάλλον δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες, ώστε  πλούσια άτομα να κάνουν μεγάλες δωρεές στο πανεπιστήμιο, εφόσον έχουν πειστεί ότι η δωρεά τους θα πάει για καλό σκοπό. Το μέλλον μιας χώρας δεν εξαρτάται μόνο από τη γνώση του επιστήμονα, αλλά και από τον χαρακτήρα και τις ανθρωπιστικές αξίες του.

Για τη διοίκηση του πανεπιστημίου συνήθως υπάρχει ένας διοικητικός διευθυντής (πρόεδρος) με κατάλληλη και σύγχρονη εκπαίδευση στη διοίκηση, ο οποίος συντονίζει ολόκληρο το διοικητικό τομέα του πανεπιστημίου. Υψηλές διοικητικές θέσεις μεγάλης ευθύνης  στο πανεπιστήμιο καταλαμβάνονται συνήθως από άτομα εκτός του ιδρύματος, ώστε περιοδικά να γίνεται αναδιαμόρφωση της διοίκησης. Ο πρύτανης κατά γενικό κανόνα ασχολείται με τα ακαδημαϊκά θέματα του πανεπιστημίου, δηλαδή συντονισμό έρευνας, εκπαίδευσης κ.λπ. Για την πλήρωση αυτών των θέσεων σε κάθε περίπτωση γίνεται σύσταση επιτροπής, η οποία σκοπό έχει να διερευνήσει(search committee), ώστε να βρει τα πιο κατάλληλα άτομα στη επικράτεια κι όχι μόνο για αυτές τις θέσεις.  Μετά το έλεγχο των βιογραφικών σημειωμάτων, συστατικών επιστολών και συνεντεύξεων, η επιτροπή προτείνει τα ονόματα τριών υποψηφίων (φυσικά των καλύτερων) στο Διοικητικό Συμβούλιο, το οποίο και τελικά αποφασίζει. Με αυτό τον τρόπο υπάρχει καταμερισμός της εξουσίας,  η μια εξουσία ελέγχει την άλλη,  και έτσι δεν υπάρχει όλη η δύναμη σε ένα μόνο άτομο.

Η πολιτεία δεν επεμβαίνει στη λειτουργία του πανεπιστημίου το οποίο λειτουργεί αυτόνομα. Ο έλεγχος της πολιτείας περιορίζεται μόνο σε θέματα που άπτονται της διαχείρισης δημόσιου χρήματος. Τα ακαδημαϊκά θέματα είναι απόλυτη ευθύνη των πανεπιστημίων. Κάθε πανεπιστήμιο δημιουργεί το δικό του οργανισμό και εσωτερικό κανονισμό. Το Διοικητικό Συμβούλιο κυρίως καθορίζει τις βασικές αρχές πάνω στις οποίες θα λειτουργήσει το πανεπιστήμιο, χαράζει δηλαδή μια μακροχρόνια στρατηγική με σκοπό τη δημιουργία του καλού δασκάλου, την προσπάθεια να προσελκύσει τους πιο χαρισματικούς μαθητές και τη δημιουργία του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος. Στα περισσότερα καλά πανεπιστήμια του κόσμου, κατά γενικό κανόνα, τα μέλη του Συμβουλίου δεν είναι εν ενεργεία καθηγητές του ίδιου πανεπιστημίου. Αυτό είναι απαραίτητο, για να αποφευχθεί οποιαδήποτε σύγκρουση συμφερόντων (conflict of interest). Το Διοικητικό Συμβούλιο έχει εξουσία και δεν είναι απλώς διακοσμητικό όργανο. Το Διοικητικό Συμβούλιο που διαδραματίζει ουσιαστικό  στην εκλογή πρυτάνεως, κοσμητόρων, κ.λπ., επίσης έχει τη δικαιοδοσία να απολύσει τον πρόεδρο ή τον πρύτανη, αν κριθεί ότι αυτοί δεν εκτελούν επαρκώς τα καθήκοντά τους. Τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου αποτελούνται από υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, αναγνωρισμένα από την κοινωνία, με ευρεία αντίληψη των πραγμάτων και όραμα για μακροχρόνιο προγραμματισμό. Ανά τακτά χρονικά διαστήματα γίνεται αξιολόγηση κάθε πανεπιστημίου από εξωτερικές επιτροπές οι οποίες ελέγχουν το πρόγραμμα σπουδών, την ποιότητα διδασκαλίας, έρευνας  κ.λπ. Οι επιτροπές αυτές στη συνέχεια κάνουν συστάσεις για βελτίωση, αν υπάρχει λόγος να γίνει.

Κάθε πανεπιστήμιο έχει τη δική του αστυνομία (υπάλληλοι του πανεπιστημίου), η οποία είναι υπεύθυνη για τη φύλαξη , επιβλέπει και επιβάλει την τάξη (αν χρειαστεί), όπως προβλέπεται από τον οργανισμό του πανεπιστημίου και τους νόμους του κράτους, συνεργάζεται δε στενά με την τοπική αστυνομία. Το ίδιο ισχύει και για την καθαριότητα.

 

Η Ελλάδα δεν πρέπει να αποτελεί εξαίρεση. Όπως είχε επισημάνει ο Γκαίτε, η επιστήμη ανήκει σε ολόκληρο τον κόσμο κα γι’αυτήν δεν υπάρχουν σύνορα. Επειδή η εκπαίδευση αποτελεί τη βάση για το μέλλον του έθνους , η οργάνωση αυτής πρέπει να είναι υπερκομματική. Τα πανεπιστήμια δεν έχουν δημιουργηθεί για να εξυπηρετούν κομματικά συμφέροντα. Όσοι δεν συμφωνούν με αυτή την άποψη απλώς δεν καταλαβαίνουν τι συμβαίνει ή χειρότερα βάζουν άλλα συμφέροντα πάνω από το καλό του τόπου. Ας αρχίσουμε τις αλλαγές που χρειάζεται να γίνουν τώρα. Κάθε αρχή και δύσκολη, χωρίς όμως  αρχή ποτέ δεν θα υπάρξει τέλος.

 

*Όλα αυτά αναφέρονται αναλυτικά στο βιβλίο μου «Το πανεπιστήμιο και η Ιατρική Εκπαίδευση: κριτική ανάλυση από διαφορετικές οπτικές γωνίες». University Studio Press, 2019

Χαρίσιος Κ  Μουντούλας, MD, Dr, Dr Hon., Professor of Medicine/Cardiovascular Medicine and Pharmacy  (emeritus), The Ohio State University, Columbus Ohio, USA

Honorary Professor, Academician (an mem.)