H Ιστορία ως όχημα προσωπικής και κοινωνικής αλλαγής

Ανακοίνωση στο 5^ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Η Εκπαίδευση Ενηλίκων ως δίοδος για προσωπική και κοινωνική αλλαγή» 18^ηως 19^η Νοέμβρη 2016, οργανωμένο από την Ένωση Επιστημόνων Δυτικής Μακεδονίας στην αίθουσα διαλέξεων της πρώην Νομαρχίας Κοζάνης

Oρισμός. Τι είναι Ιστορία; Υπάρχουν, χιλιάδες μάλλον, ορισμοί. Ο γράφων θεωρεί πως είναι η λογική ερμηνεία και αφήγηση πράξεων. Αναλυτικότερα, οι συλλογισμοί που εξετάζουν τμήματα της ανθρώπινης δραστηριότητας, ακόμη και τα πιο απίθανα, τεκμηριώνοντάς τα. Η αφήγησή των αποτυπώνεται όχι μόνον κειμενικά, αλλά και εικαστικά, ακουστικά ή κινητικά. Στην ερώτηση αν η Ιστορία εξετάζει και ιδεολογίες, η απάντηση είναι πως οι τελευταίες είναι κάλυμμα υψηλοφρόνων ή υπαφρόνων πράξεων. Οπότε εξετάζονται.

Εξάρτηση. Η αλληλεξάρτηση ατόμου και κοινωνίας προφανής. Το πρόσωπο ζει μέσα σε οικογένεια, μετά στην κοινότητα. Αυτές με τη σειρά τους συγκροτούν το έθνος, παλαιάς μορφής όπως είναι τα ευρωπαϊκά ή σύγχρονης σαν το αντίστοιχο των ΗΠΑ. Πολλά έθνη κατοικούν στην υφήλιο. Καθώς στην έρευνα είναι ευκολότερη η παρακολούθηση του μερικού, παρά η αντίστοιχη των πολλών, όποιος απομακρύνει το φακό του αναγκαστικά γενικεύει, όταν δεν φιλοσοφεί. Αυτή η άποψη φυσικά κι έχει μελετηθεί κι από άλλους ερευνητές, των οποίων τα κείμενα είτε δεν αναγνώστηκαν είτε λησμονήθηκαν από τον γράφοντα.

Κίνητρα. Το κίνητρο της ομιλίας αυτής ήταν να δει με μια αδρή ματιά πώς γίνεται αντιληπτός ο τίτλος, δηλαδή αν όντως η Ιστορία είναι παράγοντας αλλαγής του προσώπου και της παρέας μέσα στην οποία εγκιβωτίζεται. Όσο βαδίζουμε προς την κοινότητα και προς το έθνος, όπως ήδη ειπώθηκε νωρίτερα, ασφαλή δεδομένα ελλείπουν. Κι ο γράφων απιστεί, όχι μόνον σε συμπεράσματα, προκύπτοντα από διαμοιραζόμενα ερωτηματολόγια, αλλά και σε κάθε τι, ακόμη και στα όσα ο ίδιος νομίζει ως ορθά.

Πηγές. Μ΄ αυτή την οπτική, λοιπόν, ανάρτησα στο ΦΒ τον τίτλο της εισήγησής μου αναμένοντας τις εκδοχές των αναγνωστών. Εκδοχές αυτόματες ή προϊόντα επεξεργασίας. Άκρως ατομικές ή σύμφωνες σε μια ομάδα. Ίσως αυτές να σχηματίζονταν από σχετικά ακούσματα ή διαβάσματα. Πόσοι και ποιοι θα ανταποκρίνονταν στο κάλεσμα ήταν εκ των προτέρων άγνωστο. Σ΄ αυτές τις περιπτώσεις ένας μη ευγενής ιστορικός, ίσως θα έλεγε πως έλαβε μυριάδες γνώμες κι απαντήσεις. Ο γράφων όμως σας διαβεβαιώνει ότι δεν ξεπέρασαν την δεκάδα, αν έχουν σημασία οι αριθμοί. Προτιμά περισσότερο την λαϊκή σοφία και λιγότερο την συμπύκνωσή της από διανοουμένους, που την καλλωπίζουν με ελκυστικές φράσεις.

Θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον στις απαντήσεις, που θα απλωθούν σε λίγο μπροστά σας, να ξέρουμε και το πρόσωπο που τις κατέθεσε. Αν είναι άντρας ή γυναίκα π.χ., μιας και διαφημίζεται σήμερα μια τάση εξίσωσης των φύλων, εξίσωσης προς την εκθήλυνση. Αλλά κάτι τέτοιο θα μεγάλωνε κατά πολύ τον όγκο της ανακοίνωσης. Οι γνώμες των αναγνωστών παρατίθενται όπως γράφτηκαν στο ΦΒ, προφανώς αυτόματα, αν και κάποτε συμπτύσσονται για τις ανάγκες του χώρου. Ίσως η πρόσληψη του γράφοντος είναι διαφορετική από την αντίστοιχη του εκάστοτε συγγραφέα και μάλλον εσείς θα τις ερμηνεύσετε διαφορετικά. Είμαστε εδώ για να συζητήσουμε τις διαφορές μετά το πέρας της ομιλίας.

Απαντήσεις. 1. Συντελείται [αλλαγή] αν το πιστεύεις πρώτα!!! είπε ο πρώτος. Σωστά ως προς το πρόσωπο, διότι ο καθένας μας έχει την εξουσία επ΄ αυτού. Κι ορθά ως προς την παρέα, αν έχει κανείς ρομαντική τόλμη ή ωφέλεια να αλλάξει κάτι. Σωστότερα, να πει με παρρησία κι ολιγότερο να παλέψει πρακτικά να αλλάξει κάτι.

2. Προσωπικής αλλαγής ποιών; Των ιστορικών; Ή των υπολοίπων; ήταν έτερη, ερωτηματικής φύσεως, άποψη. Οικοδομεί το δίπολο ειδικός –απλός λαός. Οι πλειονότητα των ιστορικών, κατά κράτος οι λάτρεις των κρατικών πόρων, αλλάζουν θέσεις, επιβαίνοντας στον εκάστοτε συρμό. Ο λαός είναι πιο σταθερός στις απόψεις του, επειδή δεν μπορεί να κρυφτεί κάτω από δύσκολες λέξεις κι ασαφή νοήματα. Σταθερότερος μέχρι να απειληθεί ή επιβεβαιώσει το συμφέρον του.
3. Μισώ τους αδιάφορους. Πιστεύω ότι το να ζεις σημαίνει να εντάσσεσαι κάπου παρέθεσε άλλος αναγνώστης, συμπληρώνοντας πως η φράση αποδίδεται στον Ιταλό Αντόνιο Γκράμσι. Μίμηση φυσικά του Θουκυδίδη, αφού είχε πρώτος γράψει ότι όποιος δεν ανακατεύεται με τα πολιτικά θεωρείται άχρηστος. Εδώ έχουμε γνώμες ενός μεγαλοαστού στρατηγού κι ενός επαγγελματία καθοδηγητή, γνώμες ηγετών, που πάντα χρειάζονται ενταγμένες μάζες για να σέρνουν τον αραμπά τους. Ο ευγενής ιστορικός όμως δεν ανήκει πουθενά.
4. Αν η Ιστορία παραδειγμάτιζε, δεν θα επαναλαμβάνονταν τα λάθη. Σωστή άποψη. Βλέπουμε σήμερα στο πολιτικό μας σκηνικό: οι πολίτες εκδικήθηκαν παλαιότερα το ΠΑΣΟΚ ψηφίζοντας ΝΔ κι έπειτα την τελευταία, ώστε να εκλεγεί ο ΣΥΡΙΖΑ. Σε δύο χρόνια από τώρα εικάζεται πως θα εκδικηθούν τον ΣΥΡΙΖΑ για να επιστρέψει πάλι η ΝΔ. Σε έξι δε χρόνια θα προτιμήσουν πάλι το ΠΑΣΟΚ ή με όποιο όνομα θα ντυθούν οι παλαιοί πολιτικοί ή νέοι, στην ηλικία, μίμοι τους. Στην μακρά δομή οι αλλαγές είναι κυκλικές.
5. Η ιστορία διδάσκει πως κανένας δεν διδάσκεται από αυτήν. Γνώμη που συμφωνεί με την προηγούμενη, αν την δούμε πως αναφερόμενη στο μέρος εκφράζει το όλον. Αν όμως εστιάσουμε στο πρόσωπο, θα δούμε πως όντως η Ιστορία διδάσκει.
6. Να την χέσω την ιστορική γνώση αν αυτός που τη διαβάζει τη φιλτράρει μονόπλευρα. Εδώ ομολογείται πως η Ιστορία είναι παράγοντας γνώσης. Αν συντελεί και σε αλλαγή, δεν συμπεραίνεται. Τίθεται παράλληλα το ζήτημα της ποικιλίας των πηγών, αντιθετικών μάλλον μεταξύ τους. Φυσικά, ο λογισμός επάνω σε αντιθέσεις οξύνει το πνεύμα.
7. Κακοποίηση ή διαγραφή της αλήθειας. Επανάληψη της [παραπληροφόρησης] έγραφε άλλος ένας πληροφορητής στο ΦΒ. Επομένως, υπάρχει αλήθεια στην Ιστορία. Αλλά φορές κακοποιείται κι άλλοτε διαγράφεται από πρόσωπα ή την ομάδα εξουσίας που τη διαχειρίζεται. Ξεχωριστό δε ρόλο παίζουν οι διαμοιραστές της (παραλλαγμένης) αλήθειας. Όσο ικανότεροι αυτοί, τόσο πιο εύπιστοι οι ακροατές.
8. Νόρμες, προκαταλήψεις, ανοιχτοσύνη. Ομιλήσαμε για τον άνθρωπο που ζει μέσα στην κοινωνία και τις εξ αυτού συνεπαγόμενες δεσμεύσεις. Ωστόσο, όσοι έχουν λύσει τις βιοτικές ανάγκες, ανοίγουν τα πανιά τους ευκολότερα στον άνεμο της «ανοιχτοσύνης». Είναι άραγε τυχαίο που στον κόσμο μας αιθριάζουν κατά κόρον δημιουργοί, που δεν στηρίζονται σε κρατικούς πόρους; Ο Μίκης Θεοδωράκης π.χ. ή ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης.

Χώρος και χρόνος. Επιλέγουμε προς μελέτην του χώρου και του χρόνου, διαστάσεις απαραίτητες για την προσωπική, τουλάχιστον, κατανόηση κι αλλαγή, τρία συναφή παραδείγματα: ένα οικονομικό σκάνδαλο στο Γρεβενά, παρόμοιο στην Εγνατία οδό κι αντίστοιχο, πρόσφατο, στην Ρωσία. Αν όντως πρόκειται για αληθή καταδαπάνηση του δημοσίου πλούτου, είναι έργο της Δικαιοσύνης. Ο ιστορικός παρατηρεί τις ομοιότητες στο χώρο και στο χρόνο συμπεραίνοντας ότι η ιδιοτέλεια της πλειονότητας των ανθρώπων δεν γνωρίζει σύνορα κι εποχές.

Προσωπικές επιλογές. Μια εικόνα του άδειου πεζόδρομου της Κοζάνης, μας προσφέρει την ανάγκη επεξεργασίας των δεδομένων. Πρόκειται για απαθανάτιση μιας πρωινής στιγμής στην πολύβουη πόλη. Προφανώς ελήφθη σε καιρό σχόλης. Άρα κάθε πληροφορία πρέπει να εξετάζεται μαζί με το συγκείμενο και το επικείμενό της. Μακάρι ο ιστορικός να γνωρίζει περισσότερα από όσα εξεικονίζονται στην αποτύπωση της αλήθειας. Εμβαθύνσεις σε όλους τους τομείς του επιστητού, αλλά και στην καθημερινή ζωή. Απλούστερα: αν δεν ζήσεις βραδινά ξενύχτια, πώς να κρίνεις ένα φιλήσυχο πρωινό;

Το πρόσωπο. Κυρίαρχο ρόλο παίζει, λοιπόν, το σκεπτόμενο πρόσωπο, όχι η άβουλη μάζα. Αν δεν αλλάξει πρώτα αυτό, οι πολλοί εφησυχάζουν. Η αλλαγή βοηθάει στην κρίση, εννοείται έπειτα από λογικές συγκρίσεις, οπότε έχει τη δυνατότητα να ξεπερνά κάθε κρίση.

Κενά συνθήματα. Πρώτα ο πολίτης, έλεγε παλαιότερό σύνθημα των σοσιαλιστών. Λέξη ευθέως επαφιόμενη με την Πολιτεία του Πλάτωνα. Γνωρίζουμε πως η εξουσία φενακίζει τον πολίτη, ισχυριζόμενη πως τον διακονεί και ξεχνώντας πως πρωτίστως υπηρετεί πλουσιοπάροχα και με ιεραρχική δομή τα μέλη της. Όσο κατεβαίνουμε στη βάση, η προσφορά αδυνατίζει. Αν τελικά πιστέψουμε πως υπάρχει διάθεση προσφοράς.

Μιμήσεις. Ο πιο σημαντικός θώκος και τίτλος δεν είναι του πρωθυπουργού αλλά του πολίτη υποστήριξε πρόσφατα σε ελληνικό έδαφος ο τέως πρόεδρος των ΗΠΑ. Φράση που, όπως είδαμε, χρησιμοποιήθηκε ήδη εγχωρίως -συμφωνούμε μαζί του, αρκεί να έχουμε τις πρωθυπουργικές απολαβές, ο θώκος δεν μας νοιάζει. Επίσης δεν θα διαφωνήσουμε ότι οι λογογράφοι των πολιτικών μηρυκάζουν. Πόσο άραγε άλλαξε η λογική από την αρχαιότητα; Καθόλου. Η τεχνολογία μόνον πλουτίζεται, παλαιές λέξεις και φράσεις μεταβαπτίζονται σε νέες, ενώ ο άνθρωπος παραμένει ο ίδιος.

Συμπεράσματα. Ναι, αλλάζει τελικά η μελέτη της Ιστορίας το πρόσωπο, την παρέα και μέρος της κοινότητας. Βλέπει κανείς τότε τις σταθερότητες και τις αλλαγές στον χρόνο. Κατανοεί το χώρο στο παρελθόν και το παρόν, έχοντας διανοητικό οπλισμό να προσαρμοστεί καλύτερα στο μέλλον. Αυξάνει παράλληλα την κριτική του σκέψη ως προς το εξωτερικό κι εσωτερικό του περιβάλλον. Εχεφρονεί.